Μαρξισμός και επιστήμες

Στο βιβλίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα το διάσημο έργο του Σοβιετικού μαρξιστή φυσικού, ιστορικού και φιλοσόφου Boris Hessen (1893-1936). Οι κοινωνικές και οικονομικές ρίζες των Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα, το οποίο είχε παρουσιαστεί ως ανακοίνωση στο 2ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας των Επιστημών και των Τεχνικών που έγινε στο Λονδίνο το 1931. Το έργο του Hessen κατέχει στην ιστοριογραφία της ιστορίας των επιστημών μια μοναδική θέση, διότι με αυτό επιχειρήθηκε για πρώτη φορά μέσω της μαρξιστικής θεωρίας η ανάγνωση, η κατανόηση και η ανασυγκρότηση της ιστορικής γενεαλογίας ενός κορυφαίου για τη νεότερη επιστήμη έργου, των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα, όχι με όρους που παραπέμπουν στην ιδιοφυΐα του δημιουργού τους ή στην προϋπάρχουσα του Νεύτωνα φυσική θεωρία, αλλά με όρους που παραπέμπουν σχεδόν αποκλειστικά στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής του. Για αυτόν τον λόγο άλλωστε θεωρείται ένα από τα κλασικά προγραμματικά παραδείγματα μιας μαρξιστικής ιστοριογραφίας των επιστημών, στην οποία η επιστήμη κατανοείται ως ένα είδος εργασίας μέσα στο σύστημα της κοινωνικής παραγωγής. Η επίδραση του κειμένου του Hessen στη δημιουργία μιας μαρξιστικής σχολής "εξωτερικής" ερμηνείας της ιστορίας της επιστήμης, στον αγγλοσαξωνικό κυρίως χώρο, ήταν μεγάλη. Η παρουσία του αποτέλεσε το έναυσμα για τη συγκρότηση και δημόσια παρέμβαση στον χώρο της ιστορίας και της φιλοσοφίας της επιστήμης ενός περιορισμένου αλλά εξαιρετικά παραγωγικού κύκλου μαρξιστών επιστημόνων και ιστορικών, που με το έργο τους συνέβαλαν ουσιαστικά στη δημιουργία μιας μαρξιστικής κοινωνικής ιστορίας της επιστήμης. Εξίσου μεγάλη ήταν όμως η επίδρασή του και στη συγκρότηση μιας "αντιμαρξιστικής" κοινωνικής ιστορίας της επιστήμης, για την οποία αποτέλεσε μάλιστα αντικείμενο σκληρών κριτικών. Η πρώτη αυτή απόπειρα κατανόησης της ιστορικότητας όλων των πλευρών, και όχι μόνο των τεχνικών-επιστημονικών, ενός κορυφαίου επιστημονικού έργου με τη χρήση της μαρξιστικής θεωρίας εξακολουθεί να παραμένει μια από τις πληρέστερες και για τον λόγο αυτό συνεχίζει ώς τις μέρες μας να αποτελεί σταθερή βιβλιογραφική αναφορά για την ιστοριογραφία των επιστημών. Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει δύο κείμενα που έγραψαν με αφορμή την ελληνική μετάφραση του έργου του Hessen o Κώστας Γαβρόγλου και ο Αριστείδης Μπαλτάς. Τα κείμενα αυτά δεν αποτελούν μόνο ουσιαστικά βοηθήματα για την κατανόηση του κειμένου του Hessen αλλά -κυρίως αυτό- μας παρουσιάζουν με ολοκληρωμένο και κριτικό τρόπο ουσιαστικές πλευρές και σύγχρονα ζητήματα της μαρξιστικής ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης. Στο κείμενό του ο Κώστας Γαβρόγλου παρουσιάζει μια κριτική ανασκόπηση των συζητήσεων σχετικά με τις μαρξιστικές προσεγγίσεις στην ιστορία των επιστημών. Ασκεί κριτική στις βασικές θεματικές που σημάδεψαν σε μεγάλο βαθμό τις συστηματικές απόπειρες για μια μαρξιστική ανάγνωση της ιστορίας των επιστημών: στην απόπειρα να δοθεί ένας ακριβής (μαρξιστικός) ορισμός της επιστήμης, στην άποψη ότι η τεχνολογία δεν είναι τίποτε άλλο παρά εφαρμογή των επιστημών, αλλά και στην "αντίστροφή" της, ότι, δηλαδή, οι τεχνικές και τεχνολογικές επινοήσεις παρακινούν τους επιστήμονες να βρουν τους θεωρητικούς νόμους που "κρύβονται" μέσα τους, καθώς και στη θέση περί ουδέτερης επιστήμης και καλής ή κακής χρήσης της. Στο κείμενο προτείνεται η διερεύνηση μιας μαρξιστικής ιστορίας των επιστημών μέσα από τις ιστοριογραφικές κατηγορίες της ενδεχομενικότητας και της επιστημονικής πρακτικής και τίθενται ορισμένα νέα ερωτήματα. Αναδεικνύεται η σχετική αυτονομία των επιστημών από τις δυνάμεις παραγωγής και τις σχέσεις που αυτές προσδιορίζουν και φωτίζεται ο ρόλος της στην ιστορικότητα των σχέσεων ανάμεσα στις επιστήμες και την κοινωνία. Έτσι οι επιστημονικές εξελίξεις ερμηνεύονται ως προϊόν όχι μόνο ενδογενών αλλά και εξωγενών παραγόντων, και περιορίζονται τα άκαμπτα αιτιοκρατικά ερμηνευτικά σχήματα που επικρατούσαν στο παρελθόν στην ιστορία των επιστημών. Στο κείμενο του ο Αριστείδης Μπαλτάς παρουσιάζει τα φιλοσοφικά προβλήματα που αναδύονται από τη μαρξιστ Λιγότερα